मानवले आफ्नो जीवनमा पौष्टिक आहारका रूपमा विभिन्न खाद्य पदार्थको सेवन गर्छ जसले उसमा शारीरिक तथा मानसिक विकासका निम्ति मद्दत गर्ने गर्छ । त्यसमा च्याउलाई पनि एक अमृत रूपी पोषिलो आहार का रूपमा लिन सकिन्छ । च्याउ एक नाङ्गो आँखाले देख्न सकिने ढुसी हो, जुन एक स्वादिष्ट तथा फाइदाजनक खाद्य पदार्थमा परिवर्तित भई एक अमूल्य स्थान हासिल गरेको छ । यो छिटो भन्दा छिटो तयार हुने र यसको अत्यन्तै राम्रो आम्दानी हुने भएका कारण नेपालमा च्याउ खेती वर्तमान सन्दर्भमा उत्कृष्ट व्यवसायका रूपमा पनि परिचित भएको छ ।
नेपालमा भने च्याउ खेतीको सुरुवात व्यवसायीक रूपमा १९७६ मा भएको हो । त्यसमा पनि कन्ये च्याउ अजै बढी लोकप्रिय भएको मानिन्छ । कन्ये च्याउ लाई वैज्ञानिक भाषामा प्लुरोटस मसरूम पनि भन्ने गरिन्छ । नेपालमा च्याउका विभिन्न जातहरु मध्य कन्ये च्याउ छिटो, छरितो र धेरै पटक सम्म उत्पादन गर्न सकिने र यसले थोरै लगानीमा नै राम्रो आम्दानी दिने भएका कारण व्यवसायीक रूपमा बढी फस्टाएको मानिन्छ । कन्ये च्याउ खेती प्रायः तराई तथा पहाडी भागमा चिसो मौसम को बेलामा गर्ने गरिन्छ । च्याउमा भिटामिन बी कम्प्लेक्स, भिटामिन सी का साथै आइरन, फस्फोरस, पोटासियम, सोडियम जस्ता अत्यावस्यक तत्व हरु पाइने भएका कारण यसलाई पौष्टिक आहारका रूपमा बढी भन्दा बढी सेवन गर्ने गरिन्छ ।
त्यसका साथसाथै यो रक्त कोिषका का निम्ति पनि लाभदायक र यसले पाचन क्रियालाई पनि सक्रिय राख्न मद्दत गर्ने गर्दछ। यसका साथै च्याउ छालाको निम्ति पनि अत्यन्तै राम्रो रहेको पाइन्छ। यसमा बढी भन्दा बढी फाइबर,२०-३०% प्रोटीन तथा ५-६% कार्बोहाइड्रेट पाइने गर्छ ।
कन्ये च्याउ का लागि उत्तम वातावरण आवश्यक पर्ने भएका कारण यसलाई २० देखि ३० डिग्री सेल्सीयस को तापक्रम मा उत्पादन गर्नु पर्ने हुन्छ । र सापेक्षित आद्रता भने ७०-८०% ले स्थापित गर्नु पर्ने हुन्छ । यसको उत्पादन पराल,मकैको डाँठ ,तोरीको गट्टे ,अथवा गहुँको भुसमा पनि गर्न सकिन्छ।नेपालमा भने प्रायः परालमै यसको उत्पादन गर्ने गरीन्छ । यसको राम्रो फल पाउनका निम्ति स्पन९अर्थात च्याउ को बीउ०पनि गुणस्तरीय हुन जरूरी हुन्छ ।
कन्ये च्याउ उत्पादनका प्रक्रिया यस प्रकार रहेका छन्ः
१. सर्वप्रथम त पराल धेरै पुरानो लिनु हुँदैन । नयाँ पराल लिगी त्यसलाई २-३ इन्च सम्म टुक्रा टुक्रा पार्ने
२. काटेको पराललाई राम्रो सँग पानीमा २-४ घण्टा अथवा रातभरि पानीमा भिजाउने
३. भिजाएको पराल लाई राम्रो सँग सफा गरी, पानी तारे पछि मेटालिक ड्रम लिने र ६ इन्च सम्म पानी हाल्ने
४. पानी हालिसके पछि त्यसको सतह कायम राख्न तल बाट इट्टा राख्न सकिन्छ र त्यति गरिसकेपछि पानी उमाल्ने र त्यसमाथि बाट काटेको पराल हालिदिने
५. पराल हालिसकेपछि ड्रम को माथि बाट प्लास्टिक शीट ले त्यसलाई बेस्सरी बाँधिदिने र त्यसलाई १ देखि २ घण्टा सम्म बफाई राख्ने जसले गर्दा बाफ माथि सम्म पुगोस् । बाफ माथी पुगिसकेपछि पनि अजैआधी घण्टा सम्म त्यसलाई बफाई राख्ने जसले गर्दा त्यो पूर्ण रुपमा किटाणु मुक्त होस्
६. सो क्रममा तापक्रम लगभग ६०° पुग्न जान्छ र अब त्यो पराल निकाली त्यसलाई सेलाउन दिने र त्यसलाई प्लास्टिक मा राख्ने
७. पराल लाई प्लास्टिक मा राख्दा ३ देखि ४ पत्र मा बाँड्नु पर्छ र हरेक को दूरी लगभग ३ देखि ४ इन्च को बराबरी मा हुनु पर्दछ । अब त्यो पत्र को छेउ छेउ मा स्पन राख्दै जानु पर्छ र सबै भन्दा माथिको भागमा छर्नु पर्दछ । यो गर्दा पराल लाई प्लास्टिक बाहिरै बाट राम्रो सँग खादेको हुनुपर्छ
८. त्यसपछि त्यसमा सानो सानो दुलो पारी त्यो प्याक लाई २० – २१ दिन सम्म अध्यारो कोठामा राख्नु पर्छ र जब mycellium (ढुसी) ले त्यसलाई पुरै ढाक्छ तब त्यसमा ब्लेड ले ३-४ ठाउँ बाट काटीपानीदिराख्नु पर्दछ,र त्यसको लगभग ३० दिनमा च्याउ खानाको लागि योग्य हुन्छ र त्यसलाई २-३ चोटी सम्म ब्लेडले काटी उपभोग गर्न सकिन्छ ।
च्याउ खेती सजिलो र छरितो भएता पनि विभिन्न रोग तथा समस्या हरु पनि देखिने गर्छन।जस्तै यसमा मुसाको एकदम समस्या देखिने भएका कारण यसलाई माथि पट्टि झुण्डाएर राख्न सकिन्छ। बढी गुम्सिएको र राम्रो हावा नपाएका कारण ग्रीन मोल्ड रोग देखिएका कारणmycellium भरिएपछि यसलाई खुला हावा र उज्यालो दिनु जरुरी हुन्छ। यसका साथसाथै यसको उत्पादन गर्दा प्रयोग मा आएका सबै सामग्री हरु sterilized (जीवाणु रहित) हुनु सबै भन्दा बढी जरुरी हुन्छ र त्यसको साथै बीउ को छनोट पनि राम्रो गर्न अतिआवश्यक रहेको हुन्छ ।
यो विधि हरु अपनाइयो भने हामी पूर्ण रूपले कन्ये च्याउ खेती गर्न सक्षम साबित हुन्छौँ ।
– प्रतिमा भण्डारी
