कुरिलो नेपालको पहाडी र तराई छेत्रको जङ्लमा पाईने एक उपउस्णकटिम्बन्धिय बोट हो । यो सामान्यातः करिब ६००-२२०० मिटरको उचाईमा जङ्गलमा पाईन्छ । स्वाभाविक रुपमा यो प्रायस सामुदायिक वन, राष्ट्रिय निकुञ्ज, लिज होल्ड वनमा पाईन्छ । यसको खेती मकवानपुर, चितवन, बारा, पर्सा, म्याग्दी, गुल्मी, नवलपरासी जस्ता जिल्लाहरुमा सफलतापुर्बक गरिएको छ ।
कुरिलो एउटा जंगली पर्बतारोही हो जुन १-३ मि. सम्म अग्लो हुन्छ । यसको पातहरु सल्लाको पात जस्तै साना र एकसमान हुन्छन । यसको जराहरु असंख्य हुन्छन जो दुवै छेउबाट ट्यापरिङ गर्छन । यसको कान्ड काठ्को हुन्छ। यसको फुल सेतो हुन्छन जसमा सानो स्पाइकहरु हुन्छन । कुरिलोको कोमल कोटहरु तरकारीको रुपमा प्रयोग गरिन्छ । जडिबुटीको रानी भनेर चिनिने कुरिलोको धेरै महत्त्व छन् । कुरिलोको जरा पिसेर तयार गरिएको तरकारीको सुप झाडापखालाको उपचारको लागि प्रयोग गरिन्छ । यो बोट वाचन समर्थन गर्न परिचित छ र प्रायः आन्तरिक र ब्याय अल्सरको उपचारको लागि प्रयोग गरिन्छ ।
यसले स्मरण शक्ति बढाउछ् ,रगतमा चिनीको स्तर कम गर्छ, तनावग्रस्त हुनबाट र एम्नेसिया बाट पनि बचाउछ । कुरिलो महिलाहरुको लागि अझ बढी फाइदाजनक छ । यसले महिला बाझोपना कम गर्छ किनकी यसले कामेच्छा बढाउदछ, गर्भको लागि गर्भ तयार पार्छ, गर्भपतन रोक्छ, यौन अङ्गहरुको जलन ठिक पार्छ, स्तनपान गर्भाशय र बदलिएको हर्मोनलाई सामान्य बनाउदछ । मानिसहरूमा मात्र नभई यसले मुसा,गाई, भैसिहरुमा खोकी हटाउन, पखालाको उपचार गर्न, अल्सर सुधार गर्न सहयोग गर्दछ ।
उत्पादन गर्ने तरिकाः
माटोः
कुरिलो बलौटे दोमट माटोमा राम्रो निकास भएको ठाउँमा उत्पादन गर्न सकिन्छ । यसको खेती माटोको ६-८ P.H. भएको माटोमा गर्न उत्तम मानिन्छ ।
जग्गा तयारीः
सुरुमा माटोलाई मसिनो दागमा ल्याउन जमिनलाई १५ से.मि. को गहिराईमा खन्ने काम गरिन्छ । त्यसपछी नर्सरी बनाइन्छ । माटोले सार्ने रोग र किराहरुबाट बालिलाई जोगाउन बिउलाई २४ घन्टासम्म गौमुत्रमा भिजाउने गरिन्छ । अनि बल्ल बिउलाई नर्सरीमा लगाइन्छ । यसको बिउ चैत्र-बैशाख महिनामा ३०-४० से.मि.चौडाइमा raised bed मा रोपिन्छ ।
जमिन ओसिलो नहोस् भनेर रोपेर सकेपछि त्यसलाई राम्रोसँग कपडाले छोप्नु पर्छ । ८-१० दिनमै कुरिलोको आकुरा पलाउन सुरु हुन्छ । ४५ से.मि. को उचाईसम्म पुगेपछि बिरुवा प्रयारोपणको लागि तयार हुन्छ । बिरुवा (१ मि * १मि)को दुरिमा रोपिन्छ ।
बिउदरः
८००ग्राम/हेक्टर (९१०,०००-११,००० बिरुवा/हेक्टर) लगाउने समय र तरिका (कुरिलोलाई बैशाख महिनामा प्रयारोपण गरिन्छ। )
दुरि: (१ मि * १मि )
मल: जमिनको तयारी गर्ने बेला माटोमा राम्रोसँग सडिएको फार्म यार्ड मल (२४०के.जि./हेक्टर )लाई मिलाउने र बिरुवा प्रयारोपण गरेपछि N:P:k=20:30:40 के.जि./ हेक्टर राख्ने। माटोले सार्ने रोगबाट बोटबिरुवालाई बचाउन जैव-किटनाशक, धतुरा र गाईको मुत्र आदि माटोमा छर्किनुपर्छ ।
बालिको प्रारम्भिक वृद्धि अवधिदेखि बाली परिपक्क नहुनेसम्म लगातार झारपात नियन्त्रण आवस्यक छ। सिचाइ -बिरुवा रोपेपछी र बालिलाई काट्नु अघि तत्काल सिचाइ गरिहाल्नुपर्छ। यो बालिका लागि धेरै सिचाइ आवश्यक छैन ।
रोग र त्यसको नियन्त्रण:
खिया: यो रोग Puccinia asparagi को कारणले गर्दा लाग्दछ । यसले गर्दा पातहरुमा खैरो दागहरु निम्त्याउछ र पातहरुलाई सुक्खा पार्छ । यसको नियन्त्रणका लागि बालिमा १% बोर्डियक्सको मिक्सचर लगाउनुपर्दछ । कटाई र भन्डारण – बिरुवा प्रत्यारोपण गरेको 10-12 महिनामा यो बाली परिपक्क हुन्छ र यसलाई काट्न सकिन्छ । फसल काट्ने काम फाल्गुन-चैत्रमा गरिन्छ जब यसको बीउ पाक्छ ।
फसल उठाएपछी यसको जरालाई राम्रोसँग सुकाइन्छ र सुकेका जरालाई हावा नछिर्ने झोलामा राखिन्छ वा बिक्री गर्ने उदेश्यको लागि प्याक गरिन्छ।
-मनिषा खनाल
